Խոտանան գյուղի անունն ու մականունը
Խոտանան գյուղի անվանումը կապված է Վանի թագավորության Խուտուինի աստծո անվան հետ (հնարավոր է՝ պատերազմի և հաղթանակի աստվածն էր): Նման կարծիք է հայտնել արևելագետ Սերգեյ Ումառյանը: Խոտանանի մասին հիշատակություններ ունեն Ստեփանոս Օրբելյանը, Առաքել Դավրիժեցին, Ղևոնդ Ալիշանը և նույնիսկ օտարազգի գիտնականները, որոնցից է գերմանացի արևելագետ, հայագետ և լեզվաբան Յոզեֆ Մարկվարտը: Վերջինիս կարծիքով` Խոտանանը եղել է դիցավայր:
Տարածված է նաև այլ ավանդազրույց՝ կապված գյուղի անվան հետ, որի մասին իր հուշերում ներկայացնում է Խոտանան գյուղից Արտաշես Պետրոսյանը: Ըստ նրա՝ Խոտանան բառը երկու արմատից է բաղկացած՝ արաբերեն «խուդա և նան» բառերից, որոնք թարգմանաբար նշանակում են «աստված և հաց»:
8-րդ դարում, երբ արաբները զավթում են Հայոց երկիրը, մի արաբ ոստիկան, գալով այժմյան Խոտանանի տարածքը, հայտնաբերում է հացի հսկայական ամբար՝ լցված ցորենի, գարու հսկայական պաշարներով: Ոստիկանը զարմանքից բացականչում է՝ «խուդա նան», այսինքն՝ «Աստծո հաց»:
Ըստ մեկ այլ ավանդազրույցի՝ գյուղի անվանումը կապված է եղել Խուտայի և Անոնի սիրո լեգենդի հետ: Ըստ լեզվաբան Հ. Աճառյանի՝ Անահիտ աստվածուհու անվան -ան- մասնիկը փոխառություն է շումերերենից և կոչվում է «երկնային մետաղ»:
Պատմական աղբյուրներում հիմնականում հիշատակվում է Խոտանանը, իսկ Վերին և Ներքին Խոտանանները սկսել են հիշատակվել 19-րդ դարից սկսած: Այդ երկու գյուղերը գտնվում են Աճանանի հովտում՝ Կապանից մոտ 12 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Բարգուշատ լեռնաշղթայի անտառապատ լանջին: Հինավուրց Խոտանանին համապատասխանում է Վերին Խոտանանը: Այստեղ են գտնվում դեռևս 14-րդ դարից կառուցված շինություններ, 17-րդ դարում վերաշինված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որտեղ ժամանակին կատարվել են Ավետարանի և Կանոնագրքի ընդօրինակումներ:
Երկար ժամանակ տարածքը ծառայել է որպես Սյունյաց իշխանների ամառանոց, հողերը միջնադարում եղել են Տաթևի վանական համալիրին հարկատու:
Խոտանանցիները տարածաշրջանում հայտնի են որպես «գժեր»: Դարերի ընթացքում այդ պիտակը, որ տվել էին գյուղացիներին, կորցրել է իր իսկական նշանակությունը, և կրում է ծաղրական իմաստ: Նույնիսկ խոտանանցիները կատակով ասում են, որ եկվորը, եթե խմի Խոտանանի ջուրը, հաստատ կգժվի: Ոչ բոլորը գիտեն «գիժ» բառի իրական իմաստը՝ կապված խոտանանցիների հետ:
Ինչպես Ղևոնդ Ալիշանն է գրում «Սիսական»-ում, 1724 թվականին Խոտանան գյուղից վերև՝ Հցոտ կոչվող հանդամասում, իրար են բախվում Դավիթ-Բեկի զարավար Մխիթար Սպարապետի և Բարգուշատի պարսից խանի զորքերը: Հցոտը այլազգիները անվանում էին «Էրմանի դլան», այսինքն՝ «հայերի հավաքատեղի»: Հայերի կողմից կռիվը ղեկավարում էր նշանավոր զորահրամանատար Բալի Մելիք-Փարսադանյանը: Խոտանանցիները փոքրով ու մեծով զորավիգ են եղել հաղթանակին և կռվել են անձնուրաց: Տղամարդկանց հետ հավասար կռվի էին դուրս եկել նաև կանայք: Նրանք օգնում էին զինվորներին, իրենց հայրերին և եղբայրներին, վիրավորներին դուրս բերում կռվի դաշտից: Տեսնելով կանանց կռվի դաշտում՝ խանը սարսափած գոչում է. «Սրանք դալի են (այսինքն՝ «շաշ, գիժ», Կապանի բարբառով ասած՝ «պըլ»), կնոջը ո՞նց կարելի է բերել պատերազմ»: Ասում են՝ դա առաջին դեպքն էր, որ կինը հայտնվում էր կռվի դաշտում: Կռիվն ավարտվում է հայերի հերոսական հաղթանակով, իսկ խոտանանցիները կնքվում են «գիժ, պըլ» մականունով:
Խոտանան գյուղը նշանավոր զորահրամանատարների գյուղ է համարվում: Իրենց ռազմական տաղանդով աչքի են ընկել Հայաստանի Առաջին Հանրապետության զորահրամանատար, Սիսիանի ուժերի առաջնորդ Պողոս Տեր-Դավթյանը, ռազմական գործիչ Հմայակ Տեր-Դավթյանը, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ճանաչում ստացած զինվորականներ՝ գնդապետ Մուշեղ Կարապետյանը, ԽՍՀՄ Զինված ուժերի գլխավոր շտաբի գլխավոր օպերատիվ բաժնի պետ Արտաշես Ղազարյանը, փոխգնդապետ Ալեքսանդր Անտոնյանը:
Պատերազմի ժամանակ հայրենիքի կոչով ռազմադաշտ մեկնեցին 190 խոտանանցիներ, որոնցից 81-ը չվերադարձան:
Առաջարկում ենք
